معرفي استان خراسان جنوبي
1ـ1ـ موقعيت جغرافيايي :
استان خراسان جنوبي، شرقي ترين استان ايران، داراي 102460 کيلومتر مربع مساحت مي باشد. اين استان بين 57 درجه و 1 دقيقه تا 60 درجه و 57 دقيقه طول شرقي و 30 درجه و 32 دقيقه تا 34 درجه و 36 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته و 22/6 % از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است.
استان از شرق، حدود 462 کيلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد. از شمال به استان خراسان رضوي، از غرب به استانهاي يزد و کرمان و از جنوب با استان سيستان و بلوچستان همسايه است.
براساس آخرين تقسيمات کشوري، خراسان جنوبي داراي 7 شهرستان (بيرجند، قائنات، فردوس، درميان، سرايان، سربيشه و نهبندان)؛ 20 شهر، 18 بخش، 48 دهستان، 2223 آبادي داراي سکنه و 5549 آبادي خالي از سکنه مي باشد.
1ـ2ـ جغرافياي طبيعي :
استان از نظر ناهمواريها تقريباً به دو قسمت «کوهستاني و مرتفع» و «پست و هموار» تقسيم مي شود. قسمتهاي کوهستاني بيشتر در شمال و شمال غرب استان و قسمتهاي پست و هموار در دشتهاي مرکز و جنوب استان واقع شده اند.
بلندترين قله هاي استان «کمرسرخ» به ارتفاع 2842 متر در شمال (شهرستان قائنات، بخش نيمبلوک)، «مؤمن آباد» به ارتفاع 2771 متر در مرکز (شهرستان بيرجند) و «شاهکوه» به ارتفاع 2737 متر در جنوب (شهرستان نهبندان) ميباشند.
مناطق پست و هموار استان شامل زمينها و دشتهاي همواري هستند که در قسمتهاي مرکزي، شمال غربي، غربي و جنوب غربي استان قرار گرفته اند. اين دشتها در نقاط حاصلخيز شمال، شمال غرب و مرکز استان قرار گرفته و از نظر کشاورزي، دامپروري و احداث راههاي ارتباطي از اهميت خاصي برخوردارند. دشتهاي جنوب، شمال غرب (بشرويه) و جنوب غربي استان حاوي نمکزارها و نقاط پست و کم ارتفاعي هستند که گاهاً از هر نوع پوشش گياهي عاري هستند و بدليل مجاورت با حاشيه شرقي کوير نمک (شهرستان فردوس) و حاشيه شمال کوير لوت (شهرستان نهبندان)، آب و هوايي خشک و خشن داشته و در معرض حمله شنهاي روان قرار دارند.
به علت کمي نزولات جوي، فصلهاي پرباران منتهي به ماههاي پاياني زمستان و اوايل بهار هستند و ميانگين بارندگي در فصول گرم و سرد سال به ترتيب 1/0 ميليمتر و 1/95 ميليمتر مي باشد.
قرارگيري استان در ناحيه آب و هوايي بياباني (گرم و خشک) شرق ايران سبب شده تا اکثر جريانات رودخانه اي، موقت و فصلي بوده و رودخانه دائمي در استان وجود نداشته باشد. تندابها و سيلابها در بسياري از موارد بدليل فقر پوشش گياهي، سبب خرابي مي شوند. بخشهاي وسيعي از مرکز، غرب، شرق وجنوب استان با محدوديت منابع آب مواجه مي باشند و منابع محدود آ ب زير زميني تنها امکانات تامين آب محسوب مي شوند.
قرارگيري گسل بزرگ نهبندان به طول 750 کيلومتردر چندين شاخه موازي که از مرکز سيستان و بلوچستان و مرز پاکستان، تا شمال استان و نواحي جنوبي استان خراسان رضوي امتداد يافته، جدا از ايجاد زمين لرزه هاي پراکنده، سبب تشکيل ساختارهاي متنوع زمين شناسي در طول ميليونها سال و تشکيل توده هاي سنگهاي «گرانيت سبز» در استان شده که بسياري از گونه هاي آن شهرت جهاني دارند.
1ـ3ـ آب و هوا :
اقليم استان از نوع خشک و بياباني است، اما با توجه به موقعيت قرارگيري مناطق پست يا مرتفع، به دو دسته تقسيم مي شود:
الف) اقليم خشک و گرم: شامل دشتها و مناطق هموار مرکز، غرب و جنوب استان
ب) اقليم خشک و ملايم: که در بخشهاي مرتفع شمالي، شمال غربي استان و اطراف بيرجند مشاهده مي شود.
متوسط بارندگي ساليانه استان به 133 ميليمتر مي رسد که اغلب به صورت بارشهاي رگباري و غير متناوب است. بارش در نواحي مجاور کوير به حدود 50 ميليمتر تقليل يافته و در ارتفاعات به حدود 250 ميليمتر افزايش مي يابد که متوسط بارندگي در مرکز استان «بيرجند» به 6/160 ميليمتر مي رسد. حداکثر درجه حرارت مطلق استان 48 درجه سانتيگراد در بشرويه ثبت شده و پايين ترين دماي مشاهده شده 23 ـ درجه سانتيگراد در قاين بوده است. در استان دوره گرما طولاني است و از اواخر ارديبهشت تا اواخر شهريور را در بر مي گيرد. ماههاي سرد سال شامل آذر، دي، بهمن، تا اواسط اسفند مي باشند.
1ـ4ـ پيشينه تاريخي :
بر اساس کتيبه هاي هخامنشي و نوشته هاي برخي از مورخان يوناني، «قهستان» خاستگاه و زيستگاه يکي از اقوام ايراني به نام «ساگارت» بوده و بخشي از چهاردهمين ساتراپ نشين هخامنشي به شمار مي آمده است.
در گذشته، قهستان، نام سرزمنيهاي جنوب خراسان شامل ولايات خواف، گناباد، بجستان،کاشمر، طبس، فردوس، قاين، طبس مسينا، بيرجند و نهبندان بوده است. اين نام بيشتر به محدوده کوچکتري يعني ولايت قاينات و بيرجند اطلاق مي شده و به سبب کوهستاني بودن به اين نام (قهستان معرب کهستان = کوهستان) خوانده شده است.
هرودوت، مورخ بزرگ يوناني نيز به سکونت اقوام ساگارت در اين ناحيه اشاره مي کند. به جز نوشته ها و قراين تاريخي، کتيبه «کال جنگال» به عنوان يک سند و مدرک بسيار معتبر نشان مي دهد که در دوران حکومت اشکانيان، «قهستان» از ايالات اشکاني و «خوسف»، ساتراپ نشين اين منطقه بوده است. در عهد ساساني نيز قهستان از ايالات آباد و معتبر بوده است. کتيبه و سنگ نگاره هاي «لاخ مزار» روستاي «کوچ» در بيرجند حاوي نوشته هايي به خط پهلوي ساساني است که در آنها نام «آخشنواز» پادشاه هپتالي و «قباد» پادشاه ساساني به چشم مي خورد.
مورخان، فتح خراسان به دست مسلمانان را در سال 22 هجري در زمان خلافت عمر و فتح قهستان را در سال 29 هجري قمري در عهد خلافت عثمان دانسته اند. قهستان تا سال 259 هجري قمري در سيطره عباسيان بود و توسط واليان خلفا اداره مي شد و چندي از اين مدت را نيز جزء قلمرو طاهريان بود. دراين سال، «يعقوب ليث صفاري» که رهسپار سرکوبي نيشابور بود، قهستان را فتح نمود و حاکماني را بر نقاط آن گمارد و تا سال 299 هجري قمري، اين منطقه در دست خاندان صفاري بود.
پس از آن قهستان مدتي در تصرف امراي محلي سيستان و از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاکوخان، در دست حکام اسماعيليه بود، چنانکه قهستان يکي از مراکز عمده سياسي اين فرقه و بعد از «الموت» مقر حضور فدائيان اسماعيليه بود. موقعيت خاص دوري از حکومت مرکزي، وضعيت طبيعي و وجود کوههاي بلند وصعب العبور، از مهمترين علل حضور فدائيان حسن صباح در اين منطقه بود. قلعه کل حسن صباح، قلعه شاهدژ، قلعه رستم و قلعه بيدسکان از مشهورترين قلعه هاي اسماعيليه در قهستان بوده اند.
پس از حمله مغول و ويراني شهرهاي مرکزي خراسان بزرگ در قرن هفتم، رسميت يافتن مذهب تشيع در منطقه، رواج اقتصاد تجاري و رونق داد و ستد و فزوني کاروانهاي تجاري، فرصت مناسبي جهت رشد اقتصادي قهستان و بيرجند به ارمغان آورد. اهميت بيرجند از عهد صفويه بيشتر شد و با مستقر شدن حاکم نشين «قائنات» در آن، در مسير پيشرفت افتاد و با رونق گرفتن تجارت دراوايل قرن حاضر و گسترش ارتباطات ميان انگليس و هند، شکوفايي بيشتري پيدا کرد. بيرجند به عنوان مرکز ثقل بخشي از جاده باستاني ابريشم، و محل عبور جاده «ادويه» به دروازه عبور کالاهاي بازار شبه قاره هند به آسياي ميانه و روسيه تبديل شده بود.
1-5- جمعيت:
مطابق با آخرين سرشماري، جمعيت استان در سال 85 بالغ بر 636420 نفر بوده است که اين ميزان 9/0 درصد از جمعيت کل کشور را تشکيل مي دهد. بررسي روند تغييرات جمعيتي در مناطق شهري و روستائي استان نشان مي دهد که حدود 6/48 درصد از جمعيت استان در روستاها و مناطق گسترده اي از نوار مرزي سکونت داشته و 4/51 درصد در شهرها سکونت دارند.
استان با دارا بودن 22/6% از مساحت و 9/0 درصد از جمعيت کل کشور، کمترين تراکم نقاط جمعيتي کشور با رقم معادل 2/6 نفر در کيلومتر مربع را دارد. جمعيت شهرنشين استان در سال 85 بالغ بر 326695 نفر بوده که رتبه 17 نرخ شهرنشيني با رقمي معادل 4/51 درصد نسبت به نرخ 4/68 درصدي شهرنشيني در کشور، متعلق به اين استان است.
وضعيت جمعيتي شهرستانهاي استان در سال 85
|
نام شهرستان
|
شهري
|
روستايي
|
غيرساکن
|
جمع
|
|
بيرجند
|
170206
|
70633
|
55
|
240894
|
|
درميان
|
4839
|
48955
|
-
|
53794
|
|
سربيشه
|
9541
|
29901
|
19
|
39461
|
|
قاينات
|
56247
|
87269
|
-
|
143516
|
|
نهبندان
|
19776
|
38698
|
1325
|
59799
|
|
سرايان
|
21940
|
13498
|
21
|
35459
|
|
فردوس
|
44146
|
19351
|
-
|
63497
|
|
جمع کل
|
326695
|
308305
|
1420
|
636420
|
1-6- زبان و لهجه:
زبان مردم استان فارسي و شامل گويشهاي پر مايه و متنوعي مي باشد. امکان واژه سازي در گويشهاي مردم نقاط مختلف بسيار گسترده است و به دليل کوهستاني بودن نقاط مرکزي و شمالي استان و عدم تاخت و تاز بيگانگان به اين ناحيه، زبان و نژاد مردم از آميختگي و اختلاط بدور مانده و در واژگان آن نسبت به زبان فارسي رسمي، نشانه هاي کمتري از واژه هاي بيگانه مانند عربي، ترکي و... ديده مي شود.